woensdag 18 juni 2008

Recht van zwanenjacht in Friesland

Je kunt het je tegenwoordig nauwelijks voorstellen als je de imposante witte zwanen in de lucht of op het water ziet, maar in vroeger tijden werden ze als delicatesse gegeten! Net zoals het vangen van eenden via eendenkooien was het vangen van zwanen de gewoonste zaak van de wereld.

In de middeleeuwen waren in Holland de graven degenen die het recht hadden om op zwanen te jagen. In Friesland lag het wat anders omdat daar zowel de edelmannen als vrije boeren (eigenerfden) het recht hadden zwanen te houden. In 1399 werd in het zoen van Albrecht van Beieren met de Friezen vastgelegd dat 'elc man zwanen ende Vogelen te houden nae synre genuechte'. Rond 1500 stelde Albrecht van Saksen de eis dat 'alle die swaenen den hertog zouden worden toegewezen' maar daar gingen de Friezen niet mee akkoord. Wel wordt voor het eerst een pluimgraaf aangesteld die toezicht moet houden op de zwanenhouderij.

In de Zuidwesthoek van Friesland was de zwanenhouderij iets van de gewone man maar in Oostergo hadden alleen de edellieden het recht. De jurist Botte van Holdinga uit Anjum schreef tussen 1564 en 1570 in zijn 'De origine antiquitate et situ Phrisiae' dat de families Cammingha, Eisinga, Tjaerda en Holdinga de rechten daar in handen hadden. Leest u er het aardige Friese boekje van Tsj. Gs. de Vries 'It boek fan de swan, swannejacht en swannemerken yn Fryslan' maar verder op na. Zoals gezegd werd in het westen van Friesland op veel grotere schaal aan zwanenjacht gedaan. In Noordoost Friesland hebben we maar enkele voorbeelden:
- Burgum: Groustins state, Sminia
- Dantumawoude: Botnia state, Donia state
- Driesum: Rinsma state (overigens in eigendom geweest van Dirk Scheringa)
- Anjum: Holdinga state
- Hallum: Tjaerda
- Ee: Obma state (3 juli 1766: Finale palmslag van Obma-State, een heerlijke boerehuizinge met vrije zwanejacht te Ee, thans in huringe bij Tiete Jans. Kroniek van Friesland, G. Wumkes.)
- Rinsumageest: Eisinga state, Tjaerda state

In Tresoar liggen nog diverse zwanenboeken, waarin prachtige afbeeldingen staan van de merken op de zwanenpoten en snavels die elke eigenaar op zijn eigen manier, als een soort huismerk, aanbracht. Hiermee kon worden vastgesteld wie de rechtmatige eigenaar was. In de schatkamer van Tresoar staat een voorbeeld uit het zwanenboek uit 1529 van pluimgraaf Nicolai.

Onder inventarisnummers 304 en 305 zijn er ook nog andere zwanenboeken, meestal van recentere datum, bij Tresoar aanwezig. Deze zijn gedeeltelijk in bezit van het Fries Genootschap. Welhaast alleen met merken uit Westergo.

Zo is er nog:
- een boekje dat eigendom is geweest van Goslick Heerma, grietman van Wonseradeel, anno 1574.
- Een boekje van Barthold Tjaerda van Starkenborgh, anno 1635.
- Een boekje met als titel 'Swaene-boeck Anno 15..' met merken van Tjerk en Pieter van Heerma en Burmania.
- Een in perkament gebonden boekje van 22 pagina's met als titel 'Swane Boeck'.
- Een door Frans Machet ondertekend boekje uit het Eysinga archief, anno 1638.
- Het jongste zwanenboek van 55 pagina's is er een met als laatst ingeschrevene J.M. van Beyma thoe Kingma, die in 1847 overleed. De familie Kingma heeft vanwege het zwanenrecht ook een zwaan in het familiewapen en is gelieerd aan de familie Fogelsangh.

In het aardige boek Vincken moeten vincken lokken: vijf eeuwen vangst van zangvogels en kwartels wordt gemeld dat de populariteit van zwanevlees taande door de zware verteerbaarheid.

In een door Anny Bokkinga gemaakt overzicht van Pensiën, komt voor in Deel 1 (2654) 1592-1595, Gedeputeerde Staten, GF 50: Hidde Frericx zn, opzigter van de swanejachten te Westergoe, 12v, 15, 15v.
Als illustratie verwijs ik graag naar een van de mooiste schilderijen in het Rijksmuseum te Amsterdam, De bedreigde zwaan, van Jan Asselijn.


Update: Reinder Postma meldt bij het zwanenrecht nog de volgende aanvulling:
De familie Fogelsangh in Burum (op Eisingastate) en in Veenklooster op Fogelsanghstate hadden ook het zwanenrecht. In het Fries museum is nog een originele zilveren zwanenring met het wapen Fogelsangh (1647) aanwezig. Het aardige is dan ook nog eens dat daarop een zwaan staat afgebeeld. Lees het boek van Reinder Postma, Douwe van der Meer en Kees Kuiken over de familie Fogelsangh en hun zwanenrecht, Van Fûgelsang tot Fogelsanghstate.

Update: bericht in de krant van zaterdag 5 juli 2008: Koningin Elizabeth laat de derde week van juli de zwanen langs de Theems weer tellen. Een overblijfsel van het recht op zwanenjacht !

Zie ook Genealogysk Jierboek 1994 pag. 91 e.v. Zwanenrecht/jacht. En het proces om de "Broeckster Jacht". Hein Walsweer, De Broekster Rouckema's, "Desen allen ende meer anderen".

1 opmerking:

Unknown zei

Zwanenjacht

Over het recht op zwanenjacht werden zelfs hele rechtszaken gevoerd. In 1740 werd er een conflict in de rechtszaal (Hof te Leeuwarden) uitgevochten tussen Jacob Tjallings en de familie Nijdam, de eigenaars van Douma- of Ludringastate onder Akkrum. Jacob Tjallings had als meier van de Beslinga State in Friens de zorg voor de zwanen in dat jachtgebied. Drie jonge zwanen waren afgedreven en Jacob dreef ze daarom terug naar de slotgracht van Beslinga. De familie Nijdam (Claes, Nenke en Sibbeltie) betwistte Jacob het eigendom van de zwanen, maar de rechter stelde Jacob Tjallings in het gelijk. De grenzen van de zwanenjachten waren ook erg summier afgetekend. Dit verhaal is te lezen in het boek “Friens en de Van Sytzama’s” van D. J. van der Meer (pag. 17 en 18). Voetnoot: zie verder RAL, Hof van Friesland, SS 677, dossier 14.

Met vriendelijke groeten,

Klaas Pera
cbdakpd